ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΕΡΕΩΝ ΤΡΟΦΩΝ ΣΤΟΝ 1o ΧΡΟΝΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Στρατηγική για τη Διατροφή του Βρέφους και του Μικρού Παιδιού (2003) του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (Π.Ο.Υ) που είναι εν ισχύ, «τα βρέφη πρέπει να θηλάζουν αποκλειστικά για τους πρώτους 6 μήνες της ζωής τους, για να έχουν την ιδανική αύξηση, ανάπτυξη και υγεία.

Μετά την περίοδο αυτή, και προκειμένου να καλυφθούν οι αυξανόμενες διατροφικές τους ανάγκες, τα βρέφη θα πρέπει να λαμβάνουν  ασφαλή και επαρκή συμπληρωματική τροφή, ενώ παράλληλα συνεχίζουν το μητρικό θηλασμό έως τα δύο χρόνια της ζωής ή και περισσότερο.»
Οι λειτουργοί της δημόσιας υγείας οφείλουν να προστατεύουν, προάγουν και υποστηρίζουν το μητρικό θηλασμό στη χώρα μας, όπου τα ποσοστά των βρεφών που θηλάζουν (και ιδιαίτερα αποκλειστικά) είναι χαμηλά. Ο αποκλειστικός μητρικός θηλασμός για τους πρώτους 6 μήνες της ζωής έχει πολλά οφέλη για το βρέφος και τη μητέρα του. Επιπρόσθετα, το μητρικό γάλα αποτελεί σημαντική πηγή ενέργειας και θρεπτικών συστατικών  για τα παιδιά ηλικίας 6-23 μηνών. Μπορεί να καλύψει το μισό  ή και περισσότερο των ενεργειακών αναγκών του βρέφους ηλικίας 6-12 μηνών και το ένα τρίτο από τις ενεργειακές ανάγκες στην ηλικία 12-24 μηνών.
Ως αποκλειστικός μητρικός θηλασμός ορίζεται ο θηλασμός όπου το βρέφος λαμβάνει μόνο μητρικό γάλα και καμία άλλη υγρή ή στερεή τροφή με μόνη εξαίρεση διαλύματα επανυδάτωσης, σταγόνες ή σιρόπια (π.χ. βιταμίνες, μέταλλα, φάρμακα).
Ως συμπληρωματική διατροφή ορίζεται η διαδικασία που ξεκινά όταν το μητρικό γάλα δεν επαρκεί να καλύψει τις διατροφικές ανάγκες των βρεφών και επομένως άλλες τροφές και υγρά απαιτούνται σε συνδυασμό με το μητρικό γάλα.
Η μετάβαση από τον αποκλειστικό μητρικό θηλασμό στη διατροφή που ακολουθεί η οικογένεια –συχνά αναφερόμενη ως συμπληρωματική διατροφή- τυπικά καλύπτει τη χρονική περίοδο από 6 μηνών ως δύο ετών, εντούτοις ο μητρικός θηλασμός μπορεί να συνεχίζεται και μετά την ηλικία των δύο ετών.  Το διάστημα αυτό είναι κρίσιμο τόσο για την σωματική και νοητική ανάπτυξη και εξέλιξη των παιδιών, όσο και για την θωράκισή τους απέναντι σε οξέα (π.χ. λοιμώξεις) και χρόνια νοσήματα όπως η παχυσαρκία και τα καρδιομεταβολικά νοσήματα, αλλά και οι αλλεργίες και τα αυτοάνοσα νοσήματα. Για το λόγο αυτό  ο ΠΟΥ προτείνει τη δημιουργία εθνικών διατροφικών συστάσεων και την επαγρύπνηση για την ενημέρωση και την εφαρμογή τους (Report of the Commission on Ending Childhood Obesity, 2016). Εκτροπές στην πρόσληψη θρεπτικών συστατικών στην περίοδο αυτή συντελούν σε αυξημένα ποσοστά υποσιτισμού αλλά και παχυσαρκίας, με σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία του ατόμου βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα.
Η εισαγωγή των στερεών  τροφών συνιστάται να γίνεται στο 2ο εξάμηνο της ζωής, δηλαδή με τη συμπλήρωση των 6 μηνών ζωής, ενώ σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να γίνεται πριν τη συμπλήρωση των 4ων μηνών ζωής. 

Η σύσταση αυτή ισχύει τόσο για τα θηλάζοντα όσο και για τα μη θηλάζοντα βρέφη.

Η νευροαναπτυξιακή ετοιμότητα του βρέφους είναι αναγκαία προϋπόθεση για την έναρξη των στερεών τροφών και αναγνωρίζεται με συγκεκριμένα νευροαναπτυξιακά ορόσημα όπως όταν το βρέφος μπορεί να κάθεται με υποστήριξη, να στηρίζει καλά το κεφάλι του στην καθιστή θέση, να αναγνωρίζει το κουτάλι, να δείχνει ενδιαφέρον για τις τροφές, να ανοίγει το στόμα όταν του προσφέρεται τροφή, να δέχεται το κουτάλι χωρίς να το σπρώχνει προς τα έξω και να καταπίνει την τροφή χωρίς να πνίγεται.

Γενικές συστάσεις για την εισαγωγή των στερεών τροφών
Οι παρακάτω συστάσεις ισχύουν τόσο για τα θηλάζοντα, όσο και για τα μη θηλάζοντα βρέφη.

• Συστήνεται αρχικά η εισαγωγή μικρής ποσότητας συνδυασμού τροφών με σταδιακή αύξηση της ποικιλίας, ποσότητας και συχνότητας κατανάλωσης των τροφών, ακολουθώντας τα σημάδια πείνας και κορεσμού του βρέφους.
• Σύμφωνα με την μέχρι τώρα διαθέσιμη τεκμηρίωση δε χρειάζεται να καθυστερήσει η εισαγωγή των βασικών ομάδων τροφίμων καθώς και των κοινών αλλεργιογόνων τροφών έτσι ώστε σε σύντομο χρονικό διάστημα, εφόσον το βρέφος έχει αποδεχτεί τις τροφές, το διαιτολόγιο του να διαθέτει μεγάλη ποικιλία τροφίμων, συμπεριλαμβανομένων των προϊόντων αγελαδινού γάλακτος, αυγών, ψαριών, θαλασσινών καθώς και ίχνη ξηρών καρπών.
• Δεν υπάρχει καθορισμένη σειρά εισαγωγής των τροφίμων. Οι επιλεγόμενες τροφές ποικίλουν και καθορίζονται συχνά από τις διατροφικές συνήθειες, τις πολιτισμικές και θρησκευτικές παραδόσεις ενός πληθυσμού καθώς και από τη διαθεσιμότητα των τροφίμων ενός τόπου. Ωστόσο, προτεινόμενες πρώτες τροφές για τη διατροφή του βρέφους, ιδιαίτερα του αποκλειστικά θηλάζοντος, είναι οι τροφές που αποτελούν πλούσιες πηγές σιδήρου, όπως τα τρόφιμα ζωικής προέλευσης π.χ. κόκκινο και λευκό κρέας, αυγό και ψάρι.
• Η εισαγωγή ποικιλίας τροφίμων με διαφορετικές γεύσεις και αρώματα εξασφαλίζει την πρόσληψη όλων των απαραίτητων θρεπτικών συστατικών και την ευκολότερη αποδοχή τροφίμων στη συνέχεια.
• Είναι σημαντικό να ενημερώνονται οι γονείς ότι:

α) τα βρέφη έχουν έμφυτες προτιμήσεις για τις γλυκές και τις αλμυρές γεύσεις και απέχθεια για τις πικρές γεύσεις. Οι προτιμήσεις για υγιεινές τροφές ωστόσο, μπορούν να καλλιεργηθούν, καθώς η επαναλαμβανόμενη  χορήγηση ποικιλίας λαχανικών κατά την εισαγωγή των στερεών τροφών έχει αποδειχτεί ότι αυξάνει μακροπρόθεσμα την προτίμηση για τα λαχανικά που αποτελούν μια από τις βασικές ομάδες τροφίμων  της παραδοσιακής Μεσογειακής Διατροφής.
β) ένα βρέφος μπορεί να χρειαστεί να λάβει μια νέα γεύση τουλάχιστον 8 έως 10 φορές πριν από την τελική αποδοχή της γι αυτό και πρέπει να ενθαρρύνονται να επιμένουν στην προσφορά μιας νέας τροφής συμπεριλαμβανομένων και των λαχανικών με πιο πικρή γεύση, καθώς τα τρόφιμα που αρχικά απορρίπτονται συχνά γίνονται στη συνέχεια αποδεκτά.

• Η εισαγωγή τροφίμων με γλουτένη (π.χ. σιτάρι, κριθάρι, σίκαλη) γίνεται χρονικά όπως και με τα υπόλοιπα τρόφιμα, αλλά σε μικρές ποσότητες καθόλο το 1ο έτος της ζωής.  
• H κατανάλωση τροφίμων με πρόσθετη ζάχαρη και αλάτι  συνιστάται να αποφεύγεται κατά τον 1ο χρόνο της ζωής, λόγω της μεταβολικής επιβάρυνσης από τα συστατικά αυτά αλλά και για λόγους διαμόρφωσης υγιών γευστικών επιλογών. Αντίθετα, πρέπει να ενθαρρύνεται η επαναλαμβανόμενη έκθεση σε υγιεινές επιλογές τροφίμων, όπως τα φρέσκα λαχανικά και τα φρούτα, μέχρι το βρέφος να τις αποδεχτεί, και μόνον τότε θα μπορούσε να δοκιμάσει τροφές και ροφήματα με γλυκιά γεύση.
• Tα φρούτα θα πρέπει να χορηγούνται σε κομμάτια ή αλεσμένα (ανάλογα με την ηλικία του βρέφους) και όχι ως χυμός (φρέσκος ή τυποποιημένος) ο οποίος πρέπει να αποφεύγεται κατά το 1ο έτος της ζωής.
• Συστήνεται η κατανάλωση σπιτικών βρεφικών τροφών, που προετοιμάζονται σωστά, με φρέσκα και υγιεινά υλικά. Τα λαχανικά και τα φρούτα συστήνεται να είναι εποχιακά και τοπικά παραγόμενα. Η χρήση των βρεφικών τροφών εμπορίου γίνεται αποκλειστικά μετά τον 6ο μήνα, συνιστάται δε να είναι περιστασιακή (π.χ. σε ταξίδια) και στην περίπτωση που δεν μπορεί να εξασφαλιστεί επαρκές και ποιοτικό φαγητό στο σπίτι προετοιμασμένο με ασφαλή τρόπο.
• Παράλληλα με την εισαγωγή των στερεών τροφών θα πρέπει να ξεκινήσει η προσφορά  νερού που δεν χρειάζεται να βράζεται εφόσον προέρχεται από ασφαλές δίκτυο ύδρευσης. Καλό είναι να αποφεύγονται τα εμφιαλωμένα νερά. Από την ηλικία των 6 μηνών οι γονείς ενθαρρύνονται να δίνουν το νερό με ποτηράκι.
• Τα βρέφη που θηλάζουν ενθαρρύνονται να συνεχίζουν κανονικά τον κατ’ απαίτηση μητρικό θηλασμό (on demand) και στο 2ο εξάμηνο της ζωής ταυτόχρονα με την επαρκή πρόσληψη στερεών τροφών.
• Τα βρέφη που δεν θηλάζουν, μετά την συμπλήρωση του 6ου μήνα μπορούν να καλύψουν τις απαιτήσεις σε γάλα με 2 γεύματα τροποποιημένου γάλακτος 2ης βρεφικής ηλικίας την ημέρα ενώ θα πρέπει να καταβάλλεται προσπάθεια να μην αντικαθιστούν άλλα γεύματα στερεών τροφών με γάλα.
• Η υφή των τροφίμων συνιστάται σταδιακά να προσαρμόζεται στις αναπτυξιακές δυνατότητες του βρέφους που μεγαλώνει:
• Οι αλεσμένες τροφές σταδιακά αντικαθίστανται από ψιλοκομμένες και εν συνεχεία από μικρά κομμάτια που το βρέφος θα μπορεί να πιάσει και με τα χέρια του και να καταναλώσει μόνο του.
• Μέχρι τον 10ο μήνα ζωής, συνιστάται  να έχει σταματήσει η πολτοποίηση των τροφών. Η παράταση της πολτοποίησης μετά την ηλικία αυτή έχει διαπιστωθεί ότι αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισης προβλημάτων μάσησης και κατάποσης των στερεών τροφών μετά τον 1ο χρόνο ζωής, γεγονός που θα δυσκολέψει σημαντικά τη μετάβαση του παιδιού στο φαγητό της υπόλοιπης οικογένειας.

• Είναι σημαντικό οι γονείς-φροντιστές να ενθαρρύνονται να υιοθετήσουν έναν διαδραστικό τρόπο σίτισης (responsive feeding). Με τον τρόπο αυτό οι γονείς-φροντιστές μαθαίνουν να αναγνωρίζουν και να ανταποκρίνονται στα σημάδια πείνας και κορεσμού του βρέφους, να έχουν διαρκή βλεμματική επαφή καθώς και θετική υποστηρικτική λεκτική επικοινωνία προσφέροντας το φαγητό αργά, με υπομονή και χωρίς την άσκηση λεκτικής ή σωματικής πίεσης. Ο χρόνος του φαγητού είναι ευκαιρία για την εκδήλωση συναισθημάτων τρυφερότητας και αγάπης, εντούτοις η σίτιση για ανακούφιση ή ως δείγμα ανταμοιβής θα πρέπει να αποθαρρύνεται. Επιπλέον, τονίζεται ότι τα βρέφη πρέπει να σιτίζονται σε καθιστή αναπαυτική θέση, σε ασφαλές περιβάλλον και με τα κατάλληλα σκεύη για την ηλικία τους και πάντα υπο την επίβλεψη ενήλικα. Η ώρα του φαγητού θα πρέπει να είναι ευχάριστη, να επιτρέπεται στο βρέφος να πειραματίζεται με τις νέες τροφές, να παίζει με αυτές και να τρώει μόνο του ανάλογα με τις αναπτυξιακές του δυνατότητες. Η προσοχή του βρέφους δεν θα πρέπει να αποσπάται από άλλα ερεθίσματα (π.χ. τηλεόραση). Ενθαρρύνεται επίσης το βρέφος να σιτίζεται όσο συχνότερα γίνεται μαζί με την υπόλοιπη οικογένεια. Ο διαδραστικός τρόπος σίτισης βοηθάει στην ανάπτυξη της ικανότητας αυτορρύθμισης της λήψης τροφής, και επομένως και της προσλαμβανόμενης ενέργειας από το βρέφος, ενώ η μη τήρηση των παραπάνω συστάσεων έχει συσχετιστεί με αρνητικές συμπεριφορές ως προς το φαγητό, φτωχές διατροφικές συνήθειες και αυξημένο κίνδυνο υπερβολικής πρόσληψης τροφής και ανάπτυξης παχυσαρκίας.

Με το τέλος του 1ου χρόνου της ζωής το παιδί μεταβαίνει στη διατροφή της υπόλοιπης οικογένειας. Είναι σημαντικό οι γονείς να υιοθετούν την παραδοσιακή Mεσογειακή Διατροφή, εκδοχή της οποίας είναι η ελληνική, για όλη την οικογένεια.

• Είναι σημαντικό να δίνονται οδηγίες στους γονείς-φροντιστές για τη τήρηση των κανόνων υγιεινής κατά τον χειρισμό των τροφίμων (προετοιμασία, μαγείρεμα, συντήρηση) (βλέπε Εθνικό διατροφικό οδηγό για Ενήλικες).

Επί χορτοφαγικής διατροφής ή άλλων ιδιαίτερων διατροφικών συνηθειών της οικογένειας, και ιδίως των πιο αυστηρών και περιοριστικών εξ’ αυτών (π.χ. vegan), το βρέφος θα πρέπει να λαμβάνει τα κατάλληλα διατροφικά συμπληρώματα ώστε να εξασφαλιστεί ότι λαμβάνει επαρκή ποσότητα βιταμίνης Β12, βιταμίνης D, σιδήρου, ψευδάργυρου, φυλλικού οξέος, ω-3 λιπαρών οξέων, πρωτεΐνης και ασβεστίου, ενώ παράλληλα να έχει τακτική παιδιατρική και διαιτολογική παρακολούθηση. Η ενημέρωση είναι απαραίτητη ώστε οι γονείς να κατανοήσουν τις σοβαρές συνέπειες της αποτυχίας να ακολουθήσουν τις συστάσεις για τη διατροφική επάρκεια της δίαιτας του βρέφους.
Τροφές που θα πρέπει να αποφεύγονται στον 1ο χρόνο της ζωής
Κατά τη διάρκεια του 1ου χρόνου της ζωής συνιστάται να αποφεύγεται η κατανάλωση των παρακάτω:

• Φρέσκο, μη τροποποιημένο γάλα εμπορίου.
• Αλάτι και τρόφιμα που το περιέχουν.
• Ζάχαρη και τρόφιμα που την περιέχουν. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στην ενημέρωση των γονέων για τη μεγάλη συχνότητα τυποποιημένων/ βιομηχανοποιημένων τροφίμων στην αγορά που προωθούνται ως κατάλληλα για κατανάλωση από τα βρέφη, ενώ περιέχουν ζάχαρη, αλάτι ή trans λιπαρά (όπως ενδεικτικά, επιδόρπια γιαουρτιού, κρέμες, μπισκότα, γλυκίσματα κ.α.). Η εκπαίδευση για την ανάγνωση της σήμανσης των τυποποιημένων τροφίμων είναι σημαντική.
• Μέλι (μπορεί να περιέχει σπόρους του βακτηρίου Clostridium Botulinum, που αποτελεί  αιτιολογικό παράγοντα της αλλαντίασης). 
• Χυμοί φρούτων (τυποποιημένοι ή φρέσκοι), φρουτοποτά και αναψυκτικά, λόγω της αυξημένης περιεκτικότητας τους σε πρόσθετα σάκχαρα.
• Τσάι και άλλα αφεψήματα.
• Ολόκληροι ξηροί καρποί ή ολόκληρα στρογγυλά φρούτα λόγω του κινδύνου πνιγμονής.

Συστάσεις για την πρόσληψη ενέργειας , πρωτεΐνης, λίπους, υδατανθράκων και βασικών μικροθρεπτικών συστατικών κατά το 2ο εξάμηνο της ζωής.
Ενέργεια
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αλλά και η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA), συστήνουν μέση ημερήσια πρόσληψη ενέργειας ~600kcal ( 1 kcal = 1 θερμίδα) στους 6 μήνες, έως ~800 kcal στους 12 μήνες, ή αντίστοιχα 76-81 kcal/kg βάρους σώματος (ΒΣ)/ημέρα για τα κορίτσια 7-12 μηνών και 76-82  kcal/kg ΒΣ/ημέρα για τα αγόρια αντίστοιχης ηλικίας.

Πρωτεΐνη
Οι μέσες ημερήσιες ανάγκες σε  πρωτεΐνη κυμαίνονται σύμφωνα με τους WHO/FAO/UNU (2007) και EFSA (2017) από ~1,3 g/kgΒΣ στους 6 μήνες σε ~1,14 g/kgΒΣ στους 12 μήνες. Οι WHO/FAO/UNU (2007) ωστόσο, σημειώνουν, ότι λίγο μεγαλύτερη ποσότητα πρωτείνης από την προτεινόμενη δεν αποτελεί πρόβλημα για την υγεία, ενώ η ESPGHAN (Συστάσεις 2017) συστήνει η μέση ημερήσια πρόσληψη από πρωτεΐνη να μην ξεπερνά σε ποσοστό το 15% των συνολικών θερμίδων, διότι διαφορετικά αυξάνεται ο κίνδυνος ανάπτυξης υπερβαρότητας και παχυσαρκίας στην παιδική ηλικία. Η ποιότητα της πρωτεΐνης έχει σημαντικό ρόλο στη διατροφή του βρέφους. Η υπερβολική ποσότητα πρωτεΐνης, ιδιαίτερα από τα γαλακτοκομικά πρέπει να αποφεύγεται και οι ανάγκες να καλύπτονται κατά κύριο λόγο από πρωτεΐνη υψηλής βιολογικής αξίας (αυγό,  κρέας  ψάρι) αλλά και πρωτεΐνη φυτικής προέλευσης.

Λίπος
Το συνιστώμενο ποσοστό ενεργειακής πρόσληψης από το λίπος κατά τον 2ο εξάμηνο της ζωής κυμαίνεται από 35-40%. Τα προσλαμβανόμενα λίπη από τις στερεές τροφές πρέπει να περιορίζουν τα κορεσμένα λίπη (πχ λίπος ζωικής προέλευσης) σε ποσοστό <10% και να περιλαμβάνουν κυρίως τα μονοακόρεστα (πχ ελαιόλαδο) και τα ω3 πολυακόρεστα λιπαρά οξέα μακράς αλύσου με κύριο το δοκοσαξεναϊκό οξύ (100mg/ημέρα) και με βασικές πηγές τα μικρά λιπαρά ψάρια. Η πρόσληψη trans λιπαρών οξέων πρέπει να μειωθεί στο ελάχιστο δυνατό.
Υδατάνθρακες
Το συνιστώμενο ποσοστό ενεργειακής πρόσληψης από τους υδατάνθρακες κατά τον 1ο χρόνο της ζωής είναι 45-60%. Συνιστάται η μη χορήγηση σακχαρούχων ροφημάτων και μικρογευμάτων (σνακ) κατά τον 1ο χρόνο της ζωής και η αποφυγή χορήγησης χυμών φρούτων ως ρόφημα. Τα φρούτα συνιστάται να χορηγούνται σε ολόκληρη ή αλεσμένη μορφή (ανάλογα με την ηλικία του βρέφους) και μικρή μόνο ποσότητα χυμού φρούτων (π.χ. πορτοκάλι, λεμόνι) μπορεί να προστίθεται σε κάποιο γεύμα, με κύριο στόχο την αύξηση της βιοδιαθεσιμότητας του σιδήρου.

Μικροθρεπτικά  συστατικά
Η EFSA στην Αναφορά της το Δεκέμβριο 2017 συστήνει για το 2ο εξάμηνο της ζωής μέση ημερήσια πρόσληψη σιδήρου τα 11mg, ασβεστίου τα 280mg, βιταμίνης D τις 400 IU, βιταμίνης C τα 20mg και ψευδαργύρου τα 2,9mg.

Νερό
Σύμφωνα με τις πρόσφατες συστάσεις της EFSA (2017) ημερήσια ποσότητα 800-1000 ml συνολικών υγρών (νερού, γάλακτος, άλλων υγρών και τροφών που περιέχουν νερό) θεωρείται επαρκής για τα βρέφη κατά το 2ο εξάμηνο της ζωής.
Χορήγηση συμπληρωμάτων διατροφής σε βρέφη
Οι ανάγκες σε βιταμίνη D υπολογίζονται σε 400 IU ημερησίως για όλα τα βρέφη κατά το πρώτο έτος της ζωής. Το βρέφος που θηλάζει αποκλειστικά πρέπει να λαμβάνει εντός των πρώτων ημερών της ζωής του 400 IU βιταμίνης D για όλο το πρώτο εξάμηνο αποκλειστικού μητρικού θηλασμού. Κατά το 2ο εξάμηνο της ζωής, η ανάγκη χορήγησης βιταμίνης D και η δόση της εξατομικεύεται.
Όσον αφορά τη χορήγηση σιδήρου, με βάση την τρέχουσα επιστημονική τεκμηρίωση, τα τελειόμηνα, υγιή νεογνά, με  φυσιολογικό για την ηλικία κύησης βάρος γέννησης, τα οποία θηλάζουν αποκλειστικά,  έχουν συνήθως επαρκείς αποθήκες σιδήρου για το πρώτο εξάμηνο της ζωής και δεν απαιτείται συμπληρωματική χορήγηση σιδήρου.
Με την συμπλήρωση του 6ου μήνα πρέπει να προστίθενται στη διατροφή τους στερεές  τροφές,  πλούσιες σε σίδηρο υψηλής βιοδιαθεσιμότητας.
Πρέπει να σημειωθεί ότι η καθυστερημένη αποκοπή ομφαλίου λώρου (>10 sec και < 3 min), βελτιώνει τις αποθήκες σιδήρου των βρεφών χωρίς να έχει δυσμενείς επιπτώσεις στο νεογνό. Σε σύγκριση με τις διαιτητικές παρεμβάσεις, αυτή η πρακτική είναι εύκολη στην εφαρμογή σε επίπεδο πληθυσμού.

Παρακολούθηση της σωματικής ανάπτυξης των βρεφών

Σύμφωνα με την εγκύκλιο Αρ. Πρωτ. Δ1β/ΓΠ 9031/31-1-2018, το Υπουργείο Υγείας, αναγνωρίζοντας την αξία της πρόληψης και έγκαιρης διάγνωσης της παιδικής παχυσαρκίας, καθώς και την ανάγκη εφαρμογής των ενδεδειγμένων εργαλείων αξιολόγησης που συστήνονται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, συνιστά σε όλους τους επαγγελματίες υγείας που καλούνται να αξιολογήσουν την ανάπτυξη των βρεφών, νηπίων, παιδιών και εφήβων (όπως παιδιάτρους, γενικούς γιατρούς, παθολόγους, επισκέπτες υγείας, μαίες-τες, διαιτολόγους κλπ), την χρήση των Πρότυπων Διαγραμμάτων Αύξησης και Διαγραμμάτων Αναφοράς του ΠΟΥ και της Διεθνούς Ομάδας Δράσης για την Παχυσαρκία, τα οποία περιλαμβάνονται στο νέο Βιβλιάριο Υγείας του Παιδιού (έκδοσης 2017) και είναι διαθέσιμα στον παρακάτω σύνδεσμο: http://www.moh.gov.gr/articles/health/dieythynsh-dhmosias-ygieinhs/metadotika-kai-mh-metadotika-noshmata/c388-egkyklioi/5280-xrhsh-kampylwn-anaptykshs-neoy-bibliarioy-ygeias-toy-paidioy

ΥΠΟΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΕΡΕΩΝ ΤΡΟΦΩΝ ΣΤΗ ΒΡΕΦΙΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ
Η «Υποομάδα Εργασίας για την επικαιροποίηση των συστάσεων που αφορούν την εισαγωγή στερεών τροφών στα βρέφη», που συγκροτήθηκε με την Α1β/Γ.Π.οικ.2355/10-1-2018 Απόφαση Γενικού Γραμματέα του Υπουργείου Υγείας, με έργο την επεξεργασία εισήγησης για την επικαιροποίηση των διατροφικών συστάσεων που αφορούν στην εισαγωγή στερεών τροφών στα βρέφη κατά το 2ο εξάμηνο της ζωής.
Τα μέλη της Ομάδας Εργασίας:
Τσίγκος Κωνσταντίνος, Συντονιστής
Αντωνιάδου Ιωάννα
Καραγκιόζογλου-Λαμπούδη Θωμαϊς
Μαλλιαρού Μαρία-Αδαμαντία
Μέξη-Μπουρνά Παναγιούλα
Μπενέτου Βασιλική
Παναγιωτάκος Δημοσθένης
Παπαδοπούλου Αλεξάνδρα
Σταύρου Θεοδώρα

Η γραμματέας της Ομάδας Εργασίας
Κοντελέ Ιωάννα

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Agostoni C, Decsi T, Fewtrell M, Goulet O, Kolacek S, Koletzko B, Michaelsen KF, Moreno L, Puntis J, Rigo J, Shamir R, Szajewska H, Turck D, van Goudoever J; E SPGHAN Committee on Nutrition:. Complementary feeding: a commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2008 Jan;46(1):99-110
• Alvisi P, Brusa S, Alboresi S, Amarri S, Bottau P, Cavagni G, Corradini B, Landi L, Loroni L, Marani M, Osti IM, Povesi-Dascola C, Caffarelli C, Valeriani L and Agostoni C. Recommendations on complementary feeding for healthy, full-term infants. Italian Journal of Pediatrics (2015) 41:36
• American Academy of Pediatrics. Starting Solid Foods. https://www.healthychildren.org/English/ages-stages/baby/feeding-nutrition/Pages/Switching-To-Solid-Foods.aspx
• American Academy of Pediatrics. Pediatric Nutrition Handbook. Elk Grove. Village, Illinois: American Academy of Pediatrics, 6th Edition. 2009
• American Dietetic Association. Feeding Vegetarian and Vegan Infants and Toddlers. https://www.eatright.org/food/nutrition/vegetarian-and-special-diets/feeding-vegetarian-and-vegan-infants-and-toddlers
• Amit M. Vegetarian diets in children and adolescents. Paediatr Child Health 2010 May;15(5):303-14.
• Australian Society of Clinical Immunology and Allergy: https://www.allergy.org.au/patients/allergy-prevention/ascia-how-to-introduce-solid-foods-to-babies
• Brown A, Jones SW, Rowan H. Baby-Led Weaning: The Evidence to Date. Curr Nutr Rep. 2017;6(2):148-156.
• California Infant Feeding Guide (For Professionals). California Department of Public Health, Sacramento, California, 2016
• Canadian Pediatric Society, Dietitians of Canada, and breastfeeding Committee of Canada. A Joint Statement of Health Canada, 2015.
• De Cosmi V, Scaglioni S, Agostoni C. Early Taste Experiences and Later Food Choices. Nutrients. 2017 Feb 4;9(2).
• EFSA 2017. Dietary reference values for nutrients: Summary report. EFSA supporting publication 2017:e15121.92 pp. doi:10.2903/sp.efsa.2017.e15121
• EFSA panel on dietetic products, nutrition and allergies (2010). Scientific opinion on establishing food-based dietary guidelines. EFSA Journal 8(3):1460. Available at: http://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/1460.htm  
• European Network for Public Health Nutrition (EUNUTNET). Networking Monitoring Intervention and Training. Infant and young child feeding: Standard recommendations for the European Union, 2006.
• Fangupo LJ, Heath AL, Williams SM, Williams LW, Morison BJ, Fleming EA, Taylor BJ, Wheeler BJ, Taylor RW. A baby-led approach to eating solids and risk of choking. Pediatrics. 2016;19:e20160772
• Fewtrell M, Bronsky J, Campoy C, Domellöf M, Embleton N, Fidler Mis N, Hojsak, Hulst J, Indrio F, Lapillonne A, Molgaard C. Complementary Feeding: A Position Paper by the European Society for Paediatric Gastroenterology,Hepatology, and Nutrition (ESPGHAN) Committee on Nutrition Journal of Pediatric Gastroenterology & Nutrition: January 2017 - Volume 64 - Issue 1 - p 119 132.doi:10.1097/MPG.0000000000001454
• Fidler Mis N, Braegger C, Bronsky J, Campoy C, Domellöf M, Embleton ND, Hojsak I, Hulst J, Indrio F, Lapillonne A, Mihatsch W, Molgaard C, Vora R, Fewtrell M; ESPGHAN Committee on Nutrition: Sugar in Infants, Children and Adolescents: A Position Paper of the European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2017;65(6):681-696.
• Fleischer DM, Spergel JM, Assa'ad AH, Pongracic JA. Primary prevention of allergic disease through nutritional interventions. J Allergy Clin Immunol Pract. 2013;1(1):29-36).
• Food Safety Authority of Ireland. Best Practice for Infant Feeding in Ireland. A guide for healthcare professionals based on The Scientific Recommendations for a National Infant Feeding Policy, 2nd Edition, 2011.
• Garcia AL, McLean K, Wright CM. Types of fruits and vegetables used in commercial baby foods and their contribution to sugar content. Matern Child Nutr.2016;12(4):838-47).
• Hörnell A, Lagström H, Lande B, et al. Protein intake from 0 to 18 years of age and its relation to health: a systematic literature review for the 5th Nordic Nutrition Recommendations.  Food Nutr Res 2013. 57

• Harris G, Coulthard H. Early Eating Behaviours and Food Acceptance Revisited: Breastfeeding and Introduction of Complementary Foods as Predictive of Food Acceptance. Curr Obes Rep. 2016 Mar;5(1):113-20.
• Kim F Michaelsen and Frank R Greer. Protein needs early in life and long-term health. Am J Clin Nutr 2014;99(suppl):718S–22S.
• Kramer MS, Kakuma R. Optimal duration of exclusive breastfeeding. Cochrane Pregnancy and Childbirth Group. Cochrane Database of Systematic Reviews, 2012. Available at: http://doi.wiley.com/10.1002/14651858.CD003517.pub2
• Maslin K, Venter C. Nutritional aspects of commercially prepared infant foods  in developed countries: a narrative review. Nutr Res Rev. 2017 Jun;30(1):138-148.
• Michaelsen KF, Grummer?Strawn L, Bégin F. Emerging issues in complementary feeding: Global aspects. Matern Child Nutr. 2017;13(S2):e12444. https://doi.org/10.1111/mcn.12444
• Michaelsen Kim Fleischer, Weaver Lawrence, Branca Francesco and Robertson Aileen. Feeding  and  nutrition  of  infants  and  young  children. Guidelines  for the  WHO  European  Region,  with  emphasis  on  the  former  Soviet countries. WHO regional publications. European series ; No. 87. http://www.euro.who.int/en/publications/abstracts/feeding-and-nutrition-of-infants-and-young-children
• Morison BJ, Taylor RW, Haszard JJ, Schramm CJ, Williams Erickson L, Fangupo LJ, Fleming EA, Luciano A, Heath AL. How different are baby-led weaning and conventional complementary feeding? A cross-sectional study of infants aged 6-8?months. BMJ Open. 2016 May 6;6(5):e010665.. 
• National Health System, UK:  https://www.nhs.uk/start4life/baby/first-foods (2015)
• National Health and Medical Research Council- Dept. of Health and Ageing, Australian Government, 2013
• Northstone K, Emmett P, Nethersole F. The effect of age of introduction to lumpy solids on foods eaten and reported feeding difficulties at 6 and 15 months. J Hum Nutr Diet 2001;14:43-54
• Nutrition of healthy infants. Recommendations of the Nutrition Committee of the German Pediatric Society. C. Bührer · O. Genzel-Boroviczény · F. Jochum · T. Kauth · M. Kersting · B. Koletzko · W. Mihatsch · H. Przyrembel · T. Reinehr · P. Zimmer. MonatsschrKinderheilkd 2014 · [jvn]:[afp]–[alp] DOI 10.1007/s00112-014-3129-2
• Office de la Naissance and de l’ Enfance, Bruxelles, Belgium, 2014.
• PAHO/WHO. Guiding principles for complementary feeding of the breastfed child. Pan American Health Organization/WHO. 2003
• Prell C, Koletzko B: Breastfeeding and complementary feeding—recommendations on infant nutrition. DtschArzteblInt 2016; 113: 435–44.DOI: 10.3238/arztebl.2016.0435

• Schwartz C, Scholtens PA, Lalanne A, Weenen H, Nicklaus S.Development of healthy eating habits early in life. Review of recent evidence and selected guidelines. Appetite. 2011;57:796–807.
• Skinner JD, Carruth BR, Wendy B, Ziegler PJ. Children's food preferences: a longitudinal analysis. J Am Diet Assoc. 2002 Nov;102(11):1638-47.
• Smith HA, Becker GE. Early additional food and fluids for healthy breastfed full-term infants. Cochrane Database Syst Rev. 2016 Aug 30;(8):CD006462.
• Smithers LG, Golley RK, Mittinty MN, Brazionis L, Northstone K, Emmett P, Lynch JW. Dietary patterns at 6, 15 and 24 months of age are associated with IQ at 8 years of age. Eur J Epidemiol. 2012 Jul;27(7):525-35.  
• Swedish National Food Agency. Good food for infants, September 2012.
• Szajewska H, Shamir R, Mearin L, Ribes-Koninckx C, Catassi C, Domellöf M, Fewtrell MS, Husby S, Papadopoulou A, Vandenplas Y, Castillejo G, Kolacek S, Koletzko S, Korponay-Szabó IR, Lionetti E, Polanco I, Troncone R. Gluten Introduction and the Risk of Coeliac Disease: A Position Paper by the European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2016;62(3):507-13.
• Taylor RW, Williams SM, Fangupo LJ, Wheeler BJ, Taylor BJ, Daniels L, Fleming EA, McArthur J, Morison B, Erickson LW, Davies RS, Bacchus S, Cameron SL, Heath AM. Effect of a Baby-Led Approach to Complementary Feeding on Infant Growth and Overweight: A Randomized Clinical Trial. JAMA Pediatr. 2017 Sep 1;171(9):838-846.
• United States Department of Agriculture (USDA), Food and Nutrition Service, Special Supplemental Nutrition Program for Women, Infants, and Children (WIC). 2009
• WHO and UNICEF issue new guidance to promote breastfeeding in health facilities globally.  News release 11-4-2018. Available at: http://www.who.int/news-room/detail/11-04-2018-who-and-unicef-issue-new-guidance-to-promote-breastfeeding-in-health-facilities-globally
• WHO. The International Code of Marketing of Breast-milk Substitutes: Frequently Asked Questions (2017 Update), Geneva, Switzerland, 2017.
• WHO. Report of the Commission on Ending Childhood Obesity 2016. Retrieved from http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/204176/1/9789241510066_eng.pdf
• WHO. Global nutrition targets 2025: policy brief series (WHO/NMH/NHD/14.2). Geneva: World Health Organization; 2014.

• WHO Guideline: Sugars intake for adults and children. Geneva: World Health Organization; 2015.
• WHO. Infant and young child feeding: Model Chapter. 2009
• WHO. Indicators for assessing infant and young child feeding practices: conclusions of a consensus meeting held 6-8 November 2007 in Washington D.C.: WHO, 2008. Available at: http://www.who.int/maternal_child_adolescent/documents

• WHO/FAO/UNU 2007; http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/43411/1/WHO_TRS_935_eng.pdf
• WHO. Global Strategy for Infant and Young Child Feeding. World Health Organization, Geneva, 2003. Available at: http://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/42590/9241562218.pdf
• WHO/FAO. Preparation and use of Food-Based Dietary Guidelines. Report of a joint FAO/WHO consultation. Nicosia, Cyprus: WHO, 1996 - www.fao.org/docrep/X0243E/x0243e00.htm
• Wong GW. Preventing Food Allergy in Infancy--Early Consumption or Avoidance? N Engl J Med. 2016 May 5;374(18):1783-4.
• Αντωνιάδου- Κουμάτου Ι, Σοφιανού Α. Μητρικός Θηλασμός: Οδηγός για Επαγγελματίες Υγείας. Αθήνα: Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, 2015.
• Γα?κη Ε, Παπαμιχαη?λ Δ, Σαραφι?δου Γ, Παναγιωτο?πουλος Τ, Αντωνια?δου-Κουμα?του Ι. Έκθεση. Εθνική Μελέτη Συχνότητας και Προσδιοριστικών Παραγόντων Μητρικού Θηλασμού. Αθήνα: ΙΥΠ, 2009
• Ηλιοδρομίτη Ζ., Παπαμιχαήλ Δ., Εκίζογλου Χ., Ντέκα Ε., Μαυρίκα Π. Ζωγραφάκη Ε., Κουτεντάκης Κ., Ζιδρόπουλος Σ., Σταύρου Δ., Παναγιωτόπουλος Τ., Αντωνιάδου-Κουμάτου Ι. «Εθνική Μελέτη εκτίμησης της συχνότητας και των προσδιοριστικών παραγόντων του Μητρικού  Θηλασμού στην Ελλάδα». Αθήνα: Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, 2018.