Lifestyle Medicine: Ιατρική του τρόπου ζωής

Μαρία-Αδαμαντία Μαλλιαρού, MD, PhD                                      
Παιδίατρος

Ιούνιος 2021

Η ιατρική του τρόπου ζωής (Lifestyle Medicine)  είναι ένας κλάδος της ιατρικής και μάλιστα της τεκμηριωμένης ιατρικής (Evidence Based Medicine). Αντικείμενο της είναι η έρευνα, η πρόληψη, η θεραπεία και η αναστροφή ασθενειών, οι οποίες προκαλούνται από παράγοντες του τρόπου ζωής (όπως το κάπνισμα, η διατροφή, η σωματική αδράνεια και το χρόνιο άγχος).
Η ιατρική του τρόπου ζωής επικεντρώνεται στην εκπαίδευση και την παρακίνηση των ασθενών να αλλάξουν προσωπικές συνήθειες και συμπεριφορές γύρω από τη διατροφή, την τακτική σωματική δραστηριότητα, την αποκατάσταση υγιεινών συνηθειών ύπνου, τη διακοπή του καπνίσματος, τη μέτρια χρήση αλκοόλ, τη διαχείριση του στρες, την αποφυγή επικίνδυνων ουσιών και περιβαλλοντολογικών κινδύνων και τη θετική κοινωνική σύνδεση. Οι κακές επιλογές τρόπου ζωής, συμβάλλουν στη χρόνια ασθένεια.

Ιστορικό
Το πρώτο επίσημο πρόγραμμα ιατρικής κατάρτισης για τον τρόπο ζωής ξεκίνησε από το Πανεπιστήμιο Loma Linda, της Καλιφόρνιας το 2006. Ακολούθησε το 2007 το πρώτο ιατρικό περιοδικό αφιερωμένο στην ιατρική του τρόπου ζωής, το American Journal of Lifestyle Medicine, το οποίο είναι το επίσημο περιοδικό της American College of Lifestyle Medicine, η οποία ιδρύθηκε το 2004, έχει περισσότερα από 3.000 μέλη σε όλο τον κόσμο, με 14 διεθνείς οργανισμούς ιατρικής του τρόπου ζωής (Lifestyle Medicine),οι οποίοι εκπροσωπούνται από την ACLM's Lifestyle
Medicine Global Alliance.

Στην Ευρώπη πιο πρόσφατα ιδρύθηκε η European Lifestyle Medicine Organization (ELMO), της οποίας ένα από τα ιδρυτικά μέλη και γραμματέας είναι Έλληνας, ο ιατρός  Ι. Αρκαδιανός.

Ο  όρος «Δίαιτα» στην αρχαιότητα
Από την αρχαιότητα ο  όρος «Δίαιτα» στα κείμενα της Ιπποκρατικής Συλλογής και του Γαληνού είναι ευρύτερος και εκτός από τα σχετικά με τη διατροφή έχει τη σημασία του τρόπου ζωής.
Στο πόνημα του Δ. Καμπερόπουλου, Παιδιάτρου, Διδάκτορα Ιστορίας της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, «Το περιεχόμενο του όρου δίαιτα σε κείμενα της Ιπποκρατικής Συλλογής, Γαληνού και της Προεπαναστατικής Εποχής» αναφέρεται ότι:
Στο «Περί αέρων, υδάτων τόπων 1» ο Ιπποκράτης τονίζει ότι ο γιατρός πρέπει να εξετάζει εκτός των άλλων τον τρόπο της ζωής των ασθενών:
«Και την δίαιταν των ανθρώπων, οκοίη ήδονται, πότερον φιλοπόται και αριστηταί και αταλαίπωροι, ή φιλογυμνασταί τε και φιλόπονοι, και εδωδοί και άποτοι».
Στο έργο της Ιπποκρατικής Συλλογής «Περί διαίτης» δίνονται οδηγίες για τη διατροφή και επί πλέον για τον τρόπο ζωής, τις ασκήσεις, τον ύπνο, την συνουσία.

Τη σημασία του όρου «δίαιτα» παρόμοια επεξηγεί και ο Γαληνός στο έργο του «Εις το Ιπποκράτους Περί χυμών Υπόμνημα Γ΄». Τονίζει ότι ονομάζει δίαιτα όχι μόνο ό,τι αφορά τα εσθιόμενα και πινόμενα αλλά και γενικότερα όσα έχουν να κάνουν με τις απασχολήσεις, τις ασκήσεις, τα λουτρά, τον ύπνο, την συνουσία .
Σχετικά με τη νοσηρότητα του ανθρώπου, ο Γαληνός παρατηρεί ότι αυτό δεν οφείλεται στην κατασκευή του σώματός του ανθρώπου αλλά στην «μοχθηράν δίαιταν», επεξηγώντας ότι με αυτόν τον όρο εννοεί τον τρόπο διαβίωσης, που περιλαμβάνει, εκτός από την ποσότητα και ποιότητα των τροφών, αν ο άνθρωπος είναι ράθυμος ή αντίθετα καταπονεί το σώμα του, τα σχετικά με τον ύπνο, την άμετρο χρήση της συνουσίας και επί πλέον τους καταθλιβόμενους από μη απαραίτητες φροντίδες.
Κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνος αρχίζει η έκδοση ελληνικών ιατρικών βιβλίων. Σ' αυτά τα ιατρικά βιβλία περιλαμβάνονται και εκείνα που περιέχουν διαιτητικές οδηγίες ή όπως χαρακτηριστικά μνημονεύονται «Διαιτητικά παραγγέλματα». Διαπιστώνεται ότι και σε αυτά ο όρος «δίαιτα» είναι στο πνεύμα των αντιλήψεων των αρχαίων ιατρών της Ιπποκρατικής Συλλογής και του Γαληνού.
Για παράδειγμα, ο ιατρός Κωνσταντίνος Μιχαήλ (1751-1816) εξέδωσε το 1794 το βιβλίο του με τίτλο «Διαιτητική», στο δεύτερο μέρος του οποίου καταχωρίζονται τα «Διαιτητικά παραγγέλματα προς την υγιεινήν δίαιταν αφορώντα», σύμφωνα με τα οποία «φυλάττωντας ο άνθρωπος, διατηρεί την ζωήν του εις μίαν καλήν της υγείας κατάστασιν, έως εις ένα βαθύτατον γηρατείον». Δίνοντας ευρύτερη σημασία στον όρο «δίαιτα», κάνει αναφορά σε πολλά άλλα τα οποία συμπυκνώνονται στην σημασία του τρόπου ζωής: «περί αέρος, περί νικοτινιανής, περί ύπνου και αγρυπνίας, κινήσεως και αναπαύσεως, περί αγώνος του νοός, περί των της ψυχής παθών, (περί λύπης, αγανακτήσεως, φθόνου, εντροπής, φόβου, εκπλήξεως, χαράς, γέλωτος, θυμού, έρωτος), περί σωματικών εκκενώσεων, περί σποράς και συνουσίας, περί λουτρών».

Η σύγχρονη ιατρική
Η σύγχρονη ιατρική είναι περισσότερο νοσοκεντρική παρά ολιστική, ανθρωποκεντρική. Τείνει να εξετάζει τα επί μέρους συστήματα του οργανισμού, και να αγνοεί το περιβάλλον, συχνά τον ψυχισμό την ευημερία του ατόμου.
Απέχουμε πολλά χρόνια από την έκδοση το 1975 του βιβλίου του Ivan Illich “Medical Nemesis”, και πολλά αναφερόμενα σε αυτό για τις παθογένειες της σύγχρονης ιατρικής επιστήμης, όπως οι ιατρογενείς νόσοι παραμένουν αναλλοίωτες.

 O σανσκριτικός όρος για την υγεία, hal, σημαίνει ολότητα.
Σε αυτήν την ολότητα σκοπεύουν η κινεζική ιατρική, η Ayurvedic ιατρική και άλλες ολιστικές (Holistic) ιατρικές, οι οποίες εξετάζουν τη συνολική υγεία του ασθενούς και ενίσχυση της ευημερίας του  και όχι απλώς την ασθένεια του και προωθούν εξατομικευμένες θεραπείες.

Ομοίως, οι ρίζες της Δυτικής ιατρικής παράδοσης - Πλάτων, Αριστοτέλης και Ιπποκράτης - περιλαμβάνουν μια ολιστική προοπτική, σύμφωνα με την οποία « αν το σύνολο δεν είναι καλά, είναι αδύνατο για το επιμέρους να είναι καλά».
 
Ορισμός Υγείας (WHO), 1948
Ο σύγχρονος ορισμός της υγείας που κατοχυρώνεται στον Καταστατικό χάρτη του WHO, το 1948, λέει ότι: « υγεία είναι μια δυναμική κατάσταση πλήρους σωματικής, διανοητικής  και κοινωνικής ευημερίας, και όχι μόνο η απουσία της ασθένειας»
Ωστόσο, παρά τον ορισμό αυτό, η πρακτική της σύγχρονης ιατρικής είναι βαθιά εστιασμένη στην ασθένεια,  με ολοένα αυξανόμενη εξειδίκευση σε συγκεκριμένα όργανα. Έτσι τα οφέλη της επιστημονικής προόδου για τις ασθένειες και οι καινοτόμες τεχνολογίες  στη διάγνωση και θεραπεία - τις οποίες δεν αμφισβητεί κανείς- μπορεί να σπαταληθούν και να παρεμποδιστούν εάν δεν συνοδεύονται από κατανόηση των ανησυχιών και των προσωποποιημένων αναγκών του ασθενούς.
Η εξειδίκευση έχει συχνά οδηγήσει σε κατακερματισμό της φροντίδας και στη διαδεδομένη εμπορευματοποίηση, η οποία τείνει να καταστήσει την ιατρική, προνόμιο και αγαθό παρά ανθρώπινο δικαίωμα.
Η εξατομικευμένη φροντίδα γίνεται μια σημαντική απαίτηση, σύμφωνα με τη ρύση του φιλοσόφου Jose Ortega y Gasset: ‘‘I am I and my circumstance.’’
Απαιτείται μια πιο περιεκτική, ολιστική και ανθρωποκεντρική προοπτική, που να συνδυάζει την επιστήμη και τον ανθρωπισμό, και να ενισχύει τα θεμέλια της ιατρικής περίθαλψης. Οι παγκόσμιοι οργανισμοί υγείας και ιατρικής έχουν αρχίσει να ανταποκρίνονται σε αυτήν την ατζέντα.

Παγκόσμια διάσκεψη κορυφής για την υγεία (Global Health Summit), των G20
Πολύ πρόσφατα, στις 21.5.2021 στην Παγκόσμια διάσκεψη κορυφής για την υγεία (Global Health Summit), των G20, η οποία έγινε εν όψει της πανδημίας COVID-19, για την καθοδήγηση κοινής δράσης για την πρόληψη μελλοντικών κρίσεων υγείας και για την οικοδόμηση ενός ασφαλέστερου, δικαιότερου και πιο δίκαιου και βιώσιμου κόσμου. Οι παγκόσμιοι ηγέτες αναγνώρισαν ότι ο καθένας πρέπει να έχει τα απαραίτητα εργαλεία και μέσα για να ανταποκριθεί στην COVID-19 και επανέλαβαν την ανάγκη να διασφαλιστεί η υγεία όλων για να ξεπεράσουν αποτελεσματικά αυτήν την τρέχουσα κρίση, καθώς κανείς δεν είναι ασφαλής έως ότου όλοι είναι ασφαλείς. Στην 1η αρχή (μεταξύ των 16 αρχών της Διακήρυξης της Ρώμης (Principles of the Rome Declaration) περιλαμβάνει και την φράση:
«Υποστηρίξτε το στόχο μιας  βιώσιμης, χωρίς αποκλεισμούς και ανθεκτικής
ανάπτυξης που προάγει τη σταδιακή υλοποίηση του δικαιώματος για όλους τους ανθρώπους να απολαμβάνουν το υψηλότερο δυνατό επίπεδο υγείας».

Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDGs)
Το 2015, 195 έθνη συμφώνησαν με τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) ότι μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο προς το καλύτερο.
Αυτό θα επιτευχθεί με τη συνεργασία των αντιστοίχων κυβερνήσεων, φορέων, μέσων ενημέρωσης, ιδρυμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και τοπικών ΜΚΟ, για τη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων στη χώρα τους, έως το έτος 2030. Έτσι ανακοίνωσαν τους στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης, Sustainable Development Goals  SDGs, οι οποίοι είναι 17 και έχουν 167 υπο-στόχους.

Goal 3: Establish Good Health and Well-Being

Στον 3ο στόχο των SDGs για την Υγεία, αναφέρεται: «Διασφαλίζουμε μία ζωή με υγεία και προάγουμε την ευημερία για όλους, σε όλες τις ηλικίες».
Ο στόχος (Goal) αυτός για την υγεία περιλαμβάνει 13 υπο-στόχους (targets) και 28 δείκτες (indicators) για τη μέτρηση της προόδου προς τον στόχο.
Σε όλους τους υπο-στόχους για την υγεία δίνεται έμφαση στη καταπολέμηση των μη μεταδοτικών νοσημάτων, μέσω της προαγωγής των συνθηκών ζωής και του περιβάλλοντος και στον υπο-στόχο 3.4 αναφέρεται ότι:
«Έως το 2030, μείωση κατά το ένα τρίτο της πρόωρης θνησιμότητας από μη μεταδοτικές ασθένειες μέσω της πρόληψης και της θεραπείας, και προώθηση της ψυχικής υγείας και ευημερίας».

Οι μη μεταδοτικές ασθένειες /Noncommunicable diseases (NCDs
Οι μη μεταδοτικές ασθένειες /Noncommunicable diseases (NCDs) σύμφωνα με την αναφορά του WHO, τον Απρίλιο του 2021, σκοτώνουν 41 εκατομμύρια ανθρώπους κάθε χρόνο, ποσοστό που αντιστοιχεί στο 71% όλων των θανάτων παγκοσμίως.
Οι μη μεταδοτικές ασθένειες (NCD), τείνουν να έχουν μεγάλη διάρκεια και είναι αποτέλεσμα συνδυασμού γενετικών, περιβαλλοντικών και συμπεριφορικών παραγόντων.
Οι κύριοι τύποι NCDs είναι καρδιαγγειακά νοσήματα CVD (όπως εμφράγματα και εγκεφαλικά επεισόδια), καρκίνοι, χρόνιες αναπνευστικές παθήσεις (όπως χρόνια αποφρακτική πνευμονοπάθεια και άσθμα) και διαβήτης τύπου 2.
Μεταβολικοί παράγοντες κινδύνου
Οι μεταβολικοί παράγοντες που συμβάλλουν στην αύξηση του κινδύνου των NCDs είναι:

• αυξημένη αρτηριακή πίεση
• υπερβαρότητα / παχυσαρκία
• υπεργλυκαιμία
• υπερλιπιδαιμία

Όσον αφορά τους  θανάτους, ο κύριος παράγοντας μεταβολικού κινδύνου παγκοσμίως είναι η αυξημένη αρτηριακή πίεση (στην οποία αποδίδεται το 19% των παγκόσμιων θανάτων) , ακολουθείται από την υπερβαρότητα και παχυσαρκία και αυξημένη γλυκόζη στο αίμα.
Κάθε χρόνο, περισσότερα από 15 εκατομμύρια άνθρωποι, ηλικίας 30 και 69 ετών, πεθαίνουν από ένα NCDs.
Το 85% αυτών των «πρόωρων» θανάτων συμβαίνουν σε χώρες με χαμηλό και μεσαίο εισόδημα.
Η φτώχεια συνδέεται στενά με τα NCDs. Τα ευάλωτα και κοινωνικώς μειονεκτούντα άτομα αρρωσταίνουν και πεθαίνουν νωρίτερα από τα άτομα με υψηλότερες κοινωνικές θέσεις, ειδικά επειδή διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο έκθεσης σε επιβλαβή προϊόντα, όπως ο καπνός, ή ανθυγιεινές διατροφικές πρακτικές και έχουν βέβαια  περιορισμένη πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας.
Τα NCDs είναι οι κύριες αιτίες θανάτου σε όλες τις περιοχές εκτός της Αφρικής.
Όμως οι τρέχουσες προβλέψεις δείχνουν ότι έως το 2030 και στα αφρικανικά έθνη αναμένεται οι θάνατοι από τα NCDs να υπερβούν τους συνδυασμένους θανάτους μεταδοτικών και διατροφικών ασθενειών και τους μητρικούς και περιγεννητικούς θανάτους.
Οι καρδιαγγειακές παθήσεις αντιπροσωπεύουν τους περισσότερους θανάτους από τα NCDs (17,9 εκατομμύρια άτομα ετησίως), ακολουθούμενες από καρκίνους (9,3 εκατομμύρια), αναπνευστικές ασθένειες (4,1 εκατομμύρια) και διαβήτη τύπου 2 (1,5 εκατομμύρια).

Ο κοινωνικοοικονομικός αντίκτυπος των NCDs
Η επιδημία των NCDs δημιουργεί καταστροφικές συνέπειες στην υγεία για άτομα, οικογένειες, κοινότητες και απειλεί να κατακλύσει τα συστήματα υγείας.
Το κοινωνικοοικονομικό κόστος που σχετίζεται με τα NCD καθιστά την πρόληψη και τον έλεγχο αυτών των ασθενειών σημαντική επιτακτική ανάγκη για τον 21ο αιώνα
Σε κοινωνίες με χαμηλούς πόρους, το κόστος υγειονομικής περίθαλψης για τα NCDs εξαντλεί γρήγορα την οικονομία. Το υπερβολικό κόστος των NCDs, συμπεριλαμβανομένης της θεραπείας που είναι συχνά μακρά και δαπανηρή, σε συνδυασμό με την απώλεια εισοδήματος, αναγκάζει εκατομμύρια ανθρώπους σε φτώχεια ετησίως και δυσκολεύει την ανάπτυξη.
Σύμφωνα με τη μελέτη που δημοσιεύθηκε από το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, το 2011, με τίτλο «Η παγκόσμια οικονομική επιβάρυνση των μη μεταδοτικών ασθενειών» (“The Global Economic Burden of Non-Communicable Diseases” ), η σωρευτική απώλεια παραγωγής λόγω αυτών των ασθενειών τις επόμενες δύο δεκαετίες θα αντιπροσωπεύει περίπου το 4% του ετήσιου παγκόσμιου ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕΠ).
Tο παγκόσμιο κόστος για πέντε μη μεταδοτικές ασθένειες (καρδιαγγειακές παθήσεις, διαβήτη τύπου 2, ψυχικές ασθένειες, χρόνια αναπνευστική νόσο και καρκίνος), θα φτάσει τα 47 τρισεκατομμύρια δολάρια τα επόμενα είκοσι χρόνια.
“Five Non-communicable Diseases, $47 Trillion Global Burden Over Next Two Decades”.
Μέχρι το 2050, ο αριθμός των ατόμων άνω των 60 ετών παγκοσμίως πιθανότατα θα διπλασιαστεί. Αυτό σε συνδυασμό με μεγαλύτερη αστικοποίηση αυξάνει απότομα τα NCDs.  Tο σωρευτικό κόστος για τα καρδιαγγειακά νοσήματα στις αναπτυσσόμενες χώρες, αναμένεται να υπερβεί τα 7 τρισεκατομμύρια δολάρια μεταξύ 2011 και 2025, σχεδόν 500 δισεκατομμυρίων δολαρίων ετησίως.
Ο συγγραφέας της μελέτης David Bloom, μέλος του Παγκόσμιου Συμβουλευτικού Συμβουλίου Υγείας του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ και καθηγητής στη Σχολή Δημόσιας Υγείας του Χάρβαρντ, δήλωσε:
«Η πρόκληση των μη μεταδοτικών ασθενειών υπερβαίνει τα υπουργεία υγείας. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να καταλάβουν ότι αυτές οι ασθένειες αποτελούν σημαντική απειλή τόσο για την προσωπική όσο και για την οικονομική ευημερία και την πρόοδο. Οι μη μεταδοτικές ασθένειες υπονομεύουν την παραγωγικότητα και έχουν ως αποτέλεσμα την απώλεια κεφαλαίου και εργασίας. Αυτά τα κόστη είναι αφόρητα και σαφώς απαιτούν καινοτόμες λύσεις και μια προσέγγιση για όλη την κοινωνία, με ισχυρές συνεργασίες μεταξύ της κυβέρνησης, του ιδιωτικού τομέα και της κοινωνίας των πολιτών. "
Ο Olivier Raynaud, Ανώτερος Διευθυντής Υγείας στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, δήλωσε:
«Μέχρι τώρα, δεν καταφέραμε να καταλάβουμε τι αποκαλεί ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) τους μεγαλύτερους δολοφόνους στον κόσμο.
Αυτή η μελέτη δείχνει ότι οι οικογένειες, οι χώρες και οι οικονομίες χάνουν ανθρώπους στα πιο παραγωγικά χρόνια τους. Οι αριθμοί δείχνουν ότι οι μη μεταδοτικές ασθένειες έχουν τη δυνατότητα όχι μόνο να χρεοκοπήσουν τα συστήματα υγείας αλλά και να βλάψουν την παγκόσμια οικονομία. Η αντιμετώπιση αυτού του ζητήματος απαιτεί κοινή δράση από όλους τους φορείς του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα. "

Ιατρική του τρόπου ζωής και μη μεταδοτικές ασθένειες (NCDs) ή Lifestyle Related Diseases
Εδώ λοιπόν έρχεται η Ιατρική του τρόπου ζωής. Οι μη μεταδοτικές ασθένειες (NCDs), ονομάζονται και ασθένειες που σχετίζονται με τον τρόπο ζωής (Lifestyle Related Diseases). Εκτός των γενετικών παραγόντων που προς το παρόν δεν μπορούμε να τροποποιήσουμε,  η χρήση καπνού, η ανθυγιεινή διατροφή, η σωματική αδράνεια, το ανθυγιεινό περιβάλλον, η μεγάλη χρήση αλκοόλ, η χρήση ναρκωτικών ουσιών και το στρες αυξάνουν τον κίνδυνο θανάτου από ένα NCD. Ασθένειες που δυνητικά μπορεί να προληφθεί από αλλαγές στον τρόπο που ζούμε, οι οποίες έχουν στόχο να ενισχύσουν τα φυσικά συστήματα άμυνας του οργανισμού.

Τα φυσικά συστήματα άμυνας του οργανισμού:
«Νούσων φύσιες ιητροί» δηλ « η φύση είναι ιατρός των νόσων»
                                                    Περί επιδημιών, 6ο κεφάλαιο, 5
Το σώμα μας διαθέτει 5 συστήματα άμυνας και διατήρηση της υγείας:

• αγγειογένεση
• αναγέννηση
• μικροβίωμα
• προστασία του DNA
• ανοσία

Αγγειογένεση
Διαθέτουμε 100.000 Km ( 2,5 φορές η περίμετρος της Γης) αιμοφόρα αγγεία, Έχουμε 19 δις τριχοειδή αγγεία και χρειάζονται  μόνον 60 sec για να κυκλοφορήσει μια σταγόνα αίματος από την καρδιά και να επιστρέψει σε αυτήν.
Μια φυσιολογική αγγειογένεση προσαρμόζεται στις διάφορες καταστάσεις που προκύπτουν, διατηρώντας την ομοιόσταση και παράγοντας αγγεία στο σωστό αριθμό που χρειάζεται ο οργανισμός. Πχ: Υπερβολική αγγειογένεση βλέπουμε στην  καρκινογένεση, ελλιπή αγγειογένεση στα άτονα έλκη, αλωπεκία.
 Ένα υγιές σύστημα αγγειογένεσης ρυθμίζει πότε και που πρέπει να αναπτυχθούν νέα αγγεία ή πότε πρέπει να μειωθεί η ανάπτυξη τους ώστε να ανασταλεί η ανάπτυξη όγκων. Όταν τραυματιστεί κάποιο αγγείο, (πχ κοπούμε, χτυπήσουμε) αυξητικοί παράγοντες εκκινούν τη αγγειογένεση. Αντίθετα το σύστημα είναι σε επιφυλακή για καταστάσεις που θα πρέπει τα αγγεία να μειωθούν, όπως στις μικρές εστίες καρκίνου. Είναι γνωστό ότι όλοι έχουμε καρκινικά κύτταρα που κυκλοφορούν στο σώμα μας.
Καθημερινά συμβαίνουν έως και 10 χιλιάδες λάθη στο DNA των διαιρουμένων κυττάρων, καθιστώντας τη δημιουργία καρκινικών κυττάρων όχι μόνον συχνή αλλά και αναπόφευκτη.  Σε νεκροτομικό υλικό έχει βρεθεί ότι βρίσκονται μικροσκοπικές εστίες καρκίνου στους μαστούς: στο 40% γυναικών (ηλικίας  40-50 ετών),  στον προστάτη: στο 50% των ανδρών (50-60 ετών). Επίσης σχεδόν το 100% των ατόμων πάνω από 70 ετών, έχουν μικροσκοπικές εστίες καρκίνου στο θυρεοειδή αδένα.
Οι εστίες αυτές καρκινικών κυττάρων είναι μικρότερες από τη μύτη ενός στυλό και
συνήθως είναι αβλαβείς διότι δεν μεγεθύνονται και δεν επεκτείνονται. Αυτό 
επιτυγχάνεται με την υγιή αγγειογένεση μέσω των αντιαγγειογενετικών παραγόντων.
“Cancer without Disease”, J Folkman and R. Kalluri, Nature (2004): 427, no 6977:787
Οι αγγειογενετικοί παράγοντες ( αντί ή ευοδωτικοί) στα τρόφιμα:
φυτοοιστρογόνα σόγιας, το λυκοπένιο από τις ντομάτες (το οποίο αυξάνει με το μαγείρεμα), καροτενειοειδή, ανθοκυανίνες, ελλαγικό οξύ (φράουλες/berrys), θαλασσινά, τσάι (κατεχίνες), κρασί (ρεσβερατρόλη), μπύρα (λυκίσκος), τυρί (βιτ Κ2), παρθένο ελαιόλαδο (πολυφαινόλες), ξηροί καρποί (ω3 PUFA’s), σοκολάτα/κακάο, σπόροι (λιγνάνες).

Αναγέννηση
Επιτελείται mέσω των 74,4 εκ. βλαστοκυττάρων (0,002% των κυττάρων), τα οποία κινητοποιούνται από αυξητικούς παράγοντες (κυτοκίνες) και βρίσκονται σε όλα τα όργανα. Η γήρανση κάνει τα βλαστοκύτταρα να φθίνουν και μειώνει την αναγέννηση τους. Βλάβες βλαστοκυττάρων προκαλούνται από κάπνισμα, υπερλιπιδαιμία, αύξηση σακχάρου, αλκοόλ, παχυσαρκία.
Αναγεννητικοί παράγοντες που διεγείρουν τα βλαστοκύτταρα. Συμβάλλουν σε συνδυασμό με την αποφυγή  βλαβερών παραγόντων, στην εξουδετέρωση και πρόληψη της βλάβης των οργάνων που αναπόφευκτα εμφανίζονται με τη γήρανση.

• Φλαβανόλες: σοκολάτα, ωμέγα-3: ψάρια/ιχθυέλαια
• Πολυφαινόλες: σιτάρι
• Ρεσβερατρόλη: κρασί, φυστίκια.
• Διάφορα: μελάνι/κουρκουμάς (Turmeric)/ /τσάι καφές/ μπύρα/goji berries/ μάνγκο.

Διατροφικά πρότυπα που ενισχύουν τα βλαστοκύτταρα
Υπάρχουν πολλά βιβλιογραφικά δεδομένα που δείχνουν ότι:
«Τα τρόφιμα που κινητοποιούν τα βλαστοκύτταρα συμβάλλουν στην εξουδετέρωση και πρόληψη της βλάβης των οργάνων που αναπόφευκτα εμφανίζονται με τη γήρανση».
«Οι ευεργετικές επιδράσεις της μεσογειακής διατροφής περιλαμβάνουν τη διέγερση των βλαστοκυττάρων για να βοηθήσουν τον οργανισμό να αναγεννηθεί».
« Ο θερμιδικός περιορισμός κατά 20-40% ενεργοποιεί τα βλαστοκύτταρα του εντέρου και συμβάλλει στην αναγέννηση των κυττάρων του πεπτικού»
«Η νηστεία μπορεί να διεγείρει την αναγέννηση του εγκεφάλου»
“Effects of Nutrients, Mainly from Mediterranean Dietary Foods, on Mesenchymal Stem Derived Cells: Growth or Differentiation”. Scotto d’Abusco A, et al. Int J Clin Nutr Diet 4: 131

Τα καρκινικά βλαστοκύτταρα
Αναστέλλονται από (τσάι, μοβ πατάτες, καρύδια, εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο, σόγια, μαύρη σοκολάτα, κάπαρη, μήλα, ρόδια, πιπεριές, καρότα, αποφυγή ζάχαρης).
Η κετογόνος δίαιτα συρρικνώνει όγκους σε ποντίκια και σε γλοιώματα εγκεφάλου.
“A Supplemented High-Fat Low-Carbohydrate Diet for the Treatment of Glioblastom” Clin Cancer Res  22(10) 2016:2482-2495

Μικροβίωμα
“Microbes, a Love Sttory” New York Times, 2017
Holobiont: Έχουμε 37, 2 τρις κύτταρα στο σώμα μας και το μικροβίωμα μας αποτελείται από 37 τρις μικρόβια, τα οποία έχουν βάρος 1,4 Kg, όσο βάρος έχει ο εγκέφαλος.
Τρέφονται με ό,τι τρεφόμαστε, μεταβολίζουν τα τρόφιμα και τα ποτά που καταναλώνουμε και δημιουργούν υποπροϊόντα που επηρεάζουν την υγεία μας.
Τα ωφέλημα βακτηρίδια (πχ. Lactobacillus, Bifitobacteria) παράγουν από τις φυτικές ίνες των τροφών βακτηριακούς μεταβολίτες, όπως τα λιπαρά οξέα βραχείας αλύσου (SCFAs).
Τα λιπαρά οξέα βραχείας αλύσου (SCFAs) (προπιονικό, βουτυρικό, οξικό ) έχουν πολύ ευεργετικά αποτελέσματα στην υγεία μας, επιδρώντας σε: ανοσία, αγγειογένεση, βλαστοκύτταρα, ρύθμιση χοληστερόλης, ρύθμιση σακχάρου, προστασία πεπτικού σωλήνα.
Στο μικροβίωμα αποδίδονται ενδοκρινικές και ορμονικές λειτουργίες, παραγωγή  και απελευθέρωση νευροδιαβιβαστών (ωκυτοκίνη, σεροτονίνη, ντοπαμίνη), που επιδρούν στον οργανισμό και επηρεάζουν ποικιλοτρόπως τη σωματική και ψυχική υγεία, το βάρος σώματος, το ανοσοποιητικό σύστημα.
GALT: Κάτω από το βλεννογόνο του πεπτικού σωλήνα ο λεμφικός ιστός λαμβάνει εντολές από το μικροβίωμα και τροποποιεί αναλόγως την ανοσολογική απάντηση.
Η δυσβίωση, δηλαδή η διαταραχή που προκύπτει στο οικοσύστημα του μικροβιώματος, συνδέεται με ασθένειες (αλλεργία, παχυσαρκία, ΙΦΝΕ, σακχαρώδη διαβήτη 2, κατάθλιψη, κ.ά). Τα παθογόνα βακτηρίδια παράγουν τοξικές ουσίες (πχ υδρόθειο), που βλάπτουν το βλεννογόνο του εντέρου.
Η ποικιλομορφία του μικροβιώματος αποτελεί σημαντικό χαρακτηριστικό της υγείας. Μια φυτική διατροφή, πτωχή σε λιπαρά, σχετίζεται με ένα πιο ποικίλο και υγιέστερο μικροβίωμα, το οποίο μπορεί να παράγει υψηλότερα επίπεδα προστατευτικών ωφέλιμων λιπαρών οξέων βραχέας αλύσου (SCFAs).
Το μικροβίωμα επηρεάζεται από τη διατροφή: «Ό,τι τρώμε τρέφει και τα βακτήρια μας».
Η αναλογία σακχάρων, λίπους, ινών: δείχνει ποια βακτήρια επικρατούν στο έντερο.
Τι ωφελεί το μικροβίωμα:
Φυτικές ίνες
Τρόφιμα αναλλοίωτης αρχικής σύστασης (whole food)
Φρέσκα τρόφιμα, λιγότερο επεξεργασμένα (δεν έχουν συντηρητικά/βελτιωτικά)
Λιγότερο ζωικές πρωτεΐνες
Διατήρηση των τροφίμων με βρώσιμα καλά βακτηρίδια μέσω της ζύμωσης
(πχ ξινολάχανο).
Φυσικά πρεβιοτικά/προβιοτικά: γιαούρτι και άλλες επεξεργασμένες με ζύμωση τροφές, όπως το ψωμί με προζύμι, το τυρί, ακτινίδια, σταυρανθή (μπρόκολο, κέιλ), σοκολάτα, όσπρια, μανιτάρια, κεράσια, μητρικό γάλα.
Ρόδια και κράνμπερυ αυξάνουν την προστατευτική βλέννα του εντέρου μέσω της ανάπτυξης του βακτηρίου Akkermansia.

Προστασία του DNA
Στα κύτταρα υπάρχουν 68 δις Km DNA (453 φορές η απόσταση από τη Γη του Ηλίου).
Στο DNA παρατηρούνται καθημερινά πάνω από 10.000 βλάβες που προκύπτουν:

• τυχαία με την αναπαραγωγή των κυττάρων
• ελεύθερες ρίζες οξυγόνου  
• φλεγμονή ή λοίμωξη 
• από το κάπνισμα
• από ηλιακή ή άλλη ακτινοβολία
• τοξικά και χημικά από το περιβάλλον
• από τα τρόφιμα και φάρμακα που καταναλώνουμε

Εκτιμάται ότι μόνον 1 στα 10 σφάλματα θα γίνουν μόνιμες μεταλλάξεις, διότι το DNA είναι προγραμματισμένο να προστατεύεται:
Ο οργανισμός μας έχει μηχανισμούς παρακολούθησης των δομικών ανωμαλιών και επιδιόρθωσης ( μέσω των ενζύμων αυτοδιόρθωσης) ή θανάτου του κυττάρου (μηχανισμός  απόπτωσης).
Επίσης προστατεύεται μέσω θετικών επιγενετικών αλλαγών (μεθυλίωση, ακετυλίωση, αποακετυλίωση), ενισχύοντας τα χρήσιμα γονίδια και αναστέλλοντας τα επιβλαβή. Θετικές επιγενετικές αλλαγές επιφέρουν η άσκηση, ο καλός ύπνος, ο διαλογισμός, κ.ά. Τα τελομερή είναι ένα άλλο κλειδί προστασίας του DNA.
Τελομερή: Μοιάζουν με καλύμματα στις άκρες του DNA, όπως οι άκρες στα κορδόνια των παπουτσιών. Συμβάλλουν στη διατήρηση της δομής των χρωμοσωμάτων και αποτρέπουν τη μεταξύ τους συγκόλληση.
Τελομεράση: ένζυμο επισκευής των τελομερών. Χωρίς την τελομεράση το DNA μένει απροστάτευτο, τα κύτταρα γερνούν γρήγορα και πεθαίνουν
Φθορά των τελομερών:
Τα τελομερή αναπόφευκτα κονταίνουν με τη γήρανση. Η μακροβιότητα συνδυάζεται με μακρά τελομερή.
Επιταχύνει τη φθορά των τελομερών:

• έντονο stress
• έλλειψη ύπνου
• υπερβολική άσκηση (μειώνεται η δραστικότητα της τελομεράσης)
• υπεριώδης ακτινοβολία/ ραδόνιο
• καπνός του τσιγάρου
• χημικά και διαλύτες
• παράγωγα πλαστικού (χημικές χειροβομβίδες).

Έχει αποδειχθεί με μελέτες ότι  ο μητρικός θηλασμός αποτελεί θεμέλιο για τη διατήρηση μακρών, υγιών τελομερών, αργότερα στη ζωή.
Ο τρόπος ζωής (διατροφή, άσκηση, χαλάρωση, αποφυγή τοξικών ουσιών) είναι καθοριστικός για μακρύτερα τελομερή αλλά και για ενίσχυση όλων των μηχανισμών προστασίας του DNA.    

Ελεύθερες ρίζες οξυγόνου:
Οι ελεύθερες ρίζες οξυγόνου είναι πολύ δραστικές χημικές ουσίες, που παράγονται από τις φυσιολογικές χημικές αντιδράσεις στον οργανισμό, ο οποίος μειώνει τα επίπεδα τους με φυσικά αντιοξειδωτικά που παράγουν τα κύτταρα.
Εάν οι ελεύθερες ρίζες υπερισχύσουν των φυσικών  αντιοξειδωτικών, προκαλείται οξειδωτικό στρες. Τότε οι ελεύθερες ρίζες δρουν στο DNA ως χημικά θραύσματα  και του προκαλούν βλάβες.
Τρόφιμα που ενισχύουν τους μηχανισμούς προστασίας του DNA:

• Τρόφιμα αναλλοίωτης αρχικής σύστασης (Whole Food)
• Αντιοξειδωτικά (βιτ.C, υπερτροφές)
• Βιταμίνες A B C D F (σπανάκι, καρότα, πιπεριές, μανιτάρια, αυγά, μουρουνέλαιο, σαρδέλες, σκουμπρί)
• Mg: αμύγδαλα, βρώμη, μπανάνες, τόφου)
• Zn: (οστρακοειδή)
• Tσάι, καφές, μούρα, σόγια, κουρκουμάς, ξηρού καρποί

Μεσογειακή διατροφή: αποτελείται από τρόφιμα και ποτά που έχουν υψηλή αντιοξειδωτική και αντιφλεγμονώδη δράση, επιδιορθώνουν το DNA και επιβραδύνουν τη βράχυνση των τελομερών.
Τρόφιμα που βλάπτουν τους μηχανισμούς προστασίας του DNA:
Λιπαρά (προκαλούν επιγενετικές αλλαγές), το επεξεργασμένο κρέας (AGEs) βραχύνει τα τελομερή, σακχαρούχα ποτά.

Ανοσοποιητικό σύστημα
Το ανοσοποιητικό είναι ένα σύστημα (μυελός, Θύμος αδένας, σπλήνας, πεπτικό (Peyer πλάκες), μικροβίωμα, αμυγδαλές, λεμφαδένες/λεμφαγγεία, αιμοσφαίρια) και όχι μια ενιαία οντότητα. Για να λειτουργήσει καλά, απαιτεί ισορροπία και αρμονία. Υπάρχουν ακόμα πολλά που οι ερευνητές δεν γνωρίζουν για την πολυπλοκότητα της ανοσολογικής απόκρισης.
Γίνονται ευρείες μελέτες πώς ο τρόπος ζωής ενισχύει την  ανοσολογική λειτουργία και πώς μπορεί να επηρεάσει τα αυτοάνοσα νοσήματα, μειώνοντας την ένταση της ανοσολογικής αντίδρασης.
Οι ερευνητές διερευνούν τις επιπτώσεις της διατροφής, της άσκησης, της ηλικίας, του ύπνου,  του στρες και άλλων παραγόντων στην ανοσοαπόκριση.
Το συμπέρασμα είναι ότι οι γενικές στρατηγικές υγιεινής διαβίωσης, βοηθούν την λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος.
Λοιμώξεις (HIV, HPV, ηπατίτιδες B,C), ιατρικές θεραπείες (χημειοθεραπεία, ακτινοβολία), υποσιτισμός, παχυσαρκία αλκοολισμός, φτώχεια, επηρεάζουν άμεσα το ανοσολογικό σύστημα.
Καθώς γερνάμε, η ανοσολογική μας ικανότητα μειώνεται, με αποτέλεσμα περισσότερες λοιμώξεις και περισσότερο καρκίνο. Άτομα >65 ετών είναι πιο πιθανό να προσβληθούν από μολυσματικές ασθένειες και είναι πιο πιθανό να πεθάνουν
από αυτές.
Πολλά τρόφιμα και διατροφικά πρότυπα (Μεσογειακή διατροφή) μπορούν να ευοδώσου ή να αποτρέψουν αυτοάνοσες εξάρσεις.
        
Βασικοί πυλώνες Ιατρικής του τρόπου ζωής (Lifestyle Medicine):

• Διατροφή και αποφυγή παχυσαρκίας
• Άσκηση
• Διαχείριση του στρες
• Όχι κάπνισμα  
• Μέτρια χρήση αλκοόλ
• Αποφυγή τοξικών παραγόντων περιβάλλοντος
• Σωστός ύπνος και υγιείς συνήθειες
• Ενδυνάμωση κοινωνικής ζωής

Διατροφή:
Μια υγιεινή διατροφή βοηθά στην προστασία από τον υποσιτισμό καθώς και από τις μη μεταδοτικές ασθένειες (NCDs), όπως ο διαβήτης, οι καρδιακές παθήσεις, τα εγκεφαλικά επεισόδια και ο καρκίνος.
Η πρόσληψη ενέργειας πρέπει να είναι ισορροπημένη με την ενεργειακή δαπάνη προς αποφυγή της παχυσαρκίας.
Οι μελέτες δείχνουν ότι το συνολικό προσλαμβανόμενο λίπος δεν πρέπει να υπερβαίνει το 30% της συνολικής πρόσληψης ενέργειας για να αποφευχθεί η ανθυγιεινή αύξηση βάρους.
Τα trans λιπαρά οξέα (Trans Fats) πρέπει να μειωθούν όσο το δυνατόν περισσότερο. Το αγνό παρθένο ελαιόλαδο σε όλη τη βιβλιογραφία θεωρείται «φάρμακο» για πολλά νοσήματα.
Ο περιορισμός της πρόσληψης σακχάρων σε λιγότερο από το 10% της συνολικής πρόσληψης ενέργειας αποτελεί μέρος μιας υγιεινής διατροφής.
Η διατήρηση της πρόσληψης αλατιού σε λιγότερο από 5g την ημέρα βοηθά στην πρόληψη της υπέρτασης και μειώνει τον κίνδυνο καρδιακών παθήσεων και εγκεφαλικών επεισοδίων στον ενήλικο πληθυσμό.

“Food as medicine”
Τα ελάχιστα επεξεργασμένα τρόφιμα πρέπει να προτιμώνται από τα πολύ επεξεργασμένα τρόφιμα.
Η Μεσογειακή Διατροφή θεωρείται, σε συγκριτικές μελέτες, ο καλύτερος τύπος διατροφής του σύγχρονου ανθρώπου.
Ο γιατρός θα πρέπει να δαπανά χρόνο, να δίνει σαφείς οδηγίες στους ασθενείς του, ανάλογα με το μορφωτικό τους επίπεδο, και να συστήνει πηγές που πρέπει να ανατρέχουν για να επιμορφώνονται σε θέματα διατροφής.

Culinary Medicine
Ο τρόπος μαγειρέματος της τροφής είναι σημαντικός. Υπάρχει μάθημα στο Πανεπιστήμιο του Harvard, Culinary Medicine, στο οποίο διδάσκεται η βελτίωση των συμπεριφορών διατροφής, δεξιότητες στην αγορά τροφίμων, η αποθήκευση και η προετοιμασία γευμάτων. Ένας από τους διδάσκοντες είναι ο καθηγητής Rani Polak, ο οποίος είναι γιατρός και διδάσκει πώς να συνδυάζει κανείς  τη χαρά του μαγειρέματος με την επιστήμη της ιατρικής για να δημιουργήσει μια συνταγή για καλή υγεία.
“Eat to beat disease”, William W. Li, 2019:
΄Εχει μεταφραστεί στα Ελληνικά ως «Η διατροφή ως ασπίδα υγείας», εκδόσεις Χρονικό, 2020. Ο W. Li είναι αμερικανός γιατρός, ιδρυτής του Ιδρύματος αγγειογένεσης (1994). Στο βιβλίο του, στο οποίο περιλαμβάνονται 570 αναφορές από τη διεθνή βιβλιογραφία, τεκμηριώνει πώς τα τρόφιμα μπορούν να θεραπεύσουν ή να αποτρέψουν ασθένειες. Αναφέρει σε αυτό:«Ας αφήσουμε νηστική την ασθένεια μας, ας θρέψουμε την υγεία μας. Η Ελλάδα δεν είναι μόνο ο τόπος καταγωγής της δυτικής ιατρικής αλλά και των υγιεινών τροφίμων. Ο ελληνικός λαός βρίσκεται ήδη σε πλεονεκτική θέση».

Άσκηση και καλή φυσική κατάσταση
Ένας υγιεινός τρόπος ζωής περιλαμβάνει σωματική δραστηριότητα. Αυτό περιλαμβάνει αθλήματα, ποδηλασία, γυμναστική, παιχνίδι, περπάτημα, δουλειές στο σπίτι, κηπουρική και χορό.
Δεν χρειάζεται να είναι έντονη η άσκηση, ο αθλητισμός είναι μια επιλογή για λιγότερα άτομα.
Στο παρελθόν, ο ρόλος της σωματικής δραστηριότητας θεωρήθηκε ως εργαλείο για την εξισορρόπηση της κατανάλωσης ενέργειας. Αν και είναι σημαντικό να αποφευχθεί η παχυσαρκία, η σωματική αδράνεια πρέπει να συζητηθεί σε πολύ ευρύτερο πλαίσιο.
“Sitting is the new smoking”
Η σωματική αδράνεια είναι σήμερα μια από τις κύριες αιτίες θανάτου. Σε παγκόσμιο επίπεδο, το 6% των θανάτων οφείλεται σε σωματική αδράνεια.
Επιπλέον, η σωματική αδράνεια είναι η κύρια αιτία για περίπου το 25% των καρκίνων του μαστού και του παχέος εντέρου, το 27% του διαβήτη τύπου 2 και το 30% των ισχαιμικών καρδιακών παθήσεων.
Ασθένειες από την καθιστική ζωή (Sitting diseases):
Ανεξάρτητα αν το άτομο τρώει υγιεινά ή δεν καπνίζει, αν κάθεται πολλές ώρες την ημέρα κιδυνεύει από:

• Παχυσαρκία    
• Μυοσκελετικά προβλήματα
• Καρκίνο
• Καρδιαγγειακά
• Πρόωρο θάνατο

Ο θεράπων ιατρός πρέπει να συνταγογραφεί προγράμματα άσκησης: είδος άσκησης, συχνότητα, ένταση, διάρκεια, ιδιαίτερα σε ειδικούς πληθυσμούς υγείας: ηλικιωμένοι, έγκυες γυναίκες, ασθενείς  με διαβήτη, υπέρταση, ισχαιμική καρδιακή νόσο κ.λπ.
Όπως έδειξε μελέτη που δημοσιεύθηκε στο BMJ, η άσκηση έχει δυνητικά παρόμοια οφέλη με τα φάρμακα όσον αφορά στη θνησιμότητα και στη πρόληψη  στεφανιαίας νόσου, στην αποκατάσταση μετά από εγκεφαλικό επεισόδιο, στη θεραπεία καρδιακής ανεπάρκειας και στη πρόληψη διαβήτη τύπου 2.
“Comparative effectiveness of exercise and drug interventions on mortality outcomes: metaepidemiological study”.  BMJ 2013;347:f 5577
Συνιστώνται:
*150 λεπτά την εβδομάδα δραστηριότητα μέτριας έντασης, ως ισορροπία μεταξύ των οφελών για την υγεία και της αποφυγής μυοσκελετικών τραυματισμών για τους ενήλικες.
*60 λεπτά ημερησίως για τα παιδιά.
*Να επιλέγεται ένας συνδυασμός αερόβιας άσκησης και προπόνησης αντίστασης.
Ο τύπος δραστηριότητας εξαρτάται κυρίως από τις ατομικές προτιμήσεις, τις πεποιθήσεις και την ευκολία μόνιμης εφαρμογής στον τρόπο ζωής του ασθενούς.
                                                                             
Σαρκοπενία:
Ο όρος σαρκοπενία αναφέρεται στην απώλεια μυϊκής μάζας που συμβαίνει με τη γήρανση. Η Σαρκοπενία ορίζεται από την Ευρωπαϊκή Ομάδα Εργασίας για τη Σαρκοπενία σε Ηλικιωμένους (EWGSOP): ως χαμηλή μυϊκή μάζα και χαμηλή μυϊκή λειτουργία (δύναμη και απόδοση).
Ο επιπολασμός της ποικίλλει ανάλογα με τον ορισμό που χρησιμοποιείται. Παρατηρείται απώλεια περίπου 8% ανά δεκαετία έως την ηλικία των 70 ετών. Στη συνέχεια, η απώλεια αυξάνεται και κυμαίνεται από 13 έως 24% ανά δεκαετία.
Τόσο η χαμηλή μυϊκή μάζα όσο και η κακή μυϊκή δύναμη είναι ιδιαίτερα διαδεδομένες και αποτελούν σημαντικούς παράγοντες κινδύνου για αναπηρία και αυξημένη θνησιμότητα, σε άτομα καθώς γηράσκουν.

 «Οι μύες σας προστατεύουν την υγεία σας»
(Your Muscles protect your Health,WHO)
Οι σκελετικοί μύες δεν είναι απλώς ένα όργανο για την κίνηση και την αποθήκευση ενέργειας. Υπάρχουν συσσωρευμένες επιδημιολογικές ενδείξεις ότι μια σωματικά ενεργής ζωή παίζει σημαντικό ρόλο στην προστασία της υγείας.     
Γίνονται εκτεταμένες μελέτες στο θέμα αυτό (αποδίδονται στο μυϊκό σύστημα παρακρινικές ή ενδοκρινικές δράσεις, μυοκίνες).
“Skeletal muscle: not simply an organ for locomotion and energy storage” Graeme I. Lancaster et al., Journal of Physiology, 2009
“The diseasome of physical inactivity–and the role of myokines in muscle–fat cross talk” Bente K. PedersenJ Physiol 587.23 (2009) pp 5559–5568

Διακοπή καπνίσματος
Key facts, WHO:
*Ο καπνός σκοτώνει έως και τους μισούς χρήστες του.
*Ο καπνός σκοτώνει περισσότερα από 8 εκατομμύρια άτομα κάθε χρόνο. (Περισσότεροι από 7 εκατομμύρια από αυτούς τους θανάτους είναι αποτέλεσμα της άμεσης χρήσης καπνού, ενώ περίπου 1,2 εκατομμύρια είναι το αποτέλεσμα παθητικού καπνίσματος).
*Πάνω από το 80% των 1,3 δισεκατομμυρίων χρηστών καπνού παγκοσμίως ζουν σε χώρες με χαμηλό και μεσαίο εισόδημα.

Αλκοόλ
Συνιστάται μέτρια χρήση αλκοόλ (ευθυμία, χαλάρωση, αγγειοδιαστολή, βιοδραστικές ουσίες πχ Ρεσβερατρόλη).
Οδηγίες (Dietary Guidelines for Alcohol) CDC:
Η κατανάλωση αλκοόλ σχετίζεται με μια ποικιλία βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων κινδύνων για την υγεία, όπως αυτοκινητιστικά ατυχήματα, βία, συμπεριφορές σεξουαλικού κινδύνου, υψηλή αρτηριακή πίεση και διάφορους καρκίνους (π.χ. καρκίνος του μαστού).
Ο κίνδυνος αυτών των βλαβών αυξάνεται με την ποσότητα αλκοόλ. Για ορισμένες καταστάσεις, όπως ορισμένοι καρκίνοι, ο κίνδυνος αυξάνεται ακόμη και σε πολύ χαμηλά επίπεδα κατανάλωσης αλκοόλ (λιγότερο από 1 ποτό).
Καμία ποσότητα δεν είναι ασφαλής κατά την εγκυμοσύνη (Fetal Alcohol Syndrome).
Για να μειωθεί ο κίνδυνος βλαβών που σχετίζονται με το αλκοόλ (Διατροφικές Οδηγίες 2020-2025) συνιστάται:
*Τα άτομα που δεν πίνουν αλκοόλ να μην αρχίσουν να πίνουν για οποιονδήποτε λόγο.
*Οι ενήλικες με νόμιμη ηλικία κατανάλωσης, να επιλέγουν να μην πίνουν ή να πίνουν με μέτρο: περιορίζοντας την πρόσληψη σε 2 ποτά ή λιγότερο σε μια ημέρα για τους άνδρες ή 1 ποτό ή λιγότερο σε μια ημέρα για τις γυναίκες.
*Αν και προηγούμενες μελέτες έχουν δείξει ότι η μέτρια κατανάλωση αλκοόλ έχει προστατευτικά οφέλη για την υγεία (π.χ. μείωση του κινδύνου καρδιακών παθήσεων), πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι αυτό μπορεί να μην είναι αλήθεια.
Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν ότι είναι αδύνατο να συμπεράνει κανείς εάν αυτά τα βελτιωμένα αποτελέσματα οφείλονται στη μέτρια κατανάλωση αλκοόλ ή οφείλονται σε γενετικές ή  συμπεριφορικές διαφορές, μεταξύ ατόμων που πίνουν μέτρια και ατόμων που δεν πίνουν.
 
Διαχείριση stress
Ο θεράπων ιατρός δεν πρέπει να παραγνωρίζει τον παράγοντα stress.
Το χρόνιο stress, όπως γνωρίζουμε από την παθοφυσιολογία του stress, έχει  σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία εάν μάλιστα συνεχίζεται για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Το εργασιακό stress είναι πολύ σημαντικό ( Burn out Syndrome).
Δεν πρέπει να παραγνωρίζεται και το stress στο σχολικό περιβάλλον.
Πολλές οι μέθοδοι θεραπείας αλλά και πρόληψης του χρόνιου stress.(Παρεμβάσεις ψυχολόγου ή ψυχιάτρου. Εκμάθηση διαφόρων τεχνικών, διαλογισμός, αναπνοές).
Πολλές επιχειρήσεις σήμερα έχουν αρχίσει να χρησιμοποιούν προγράμματα διαχείρισης στρες για τους υπαλλήλους τους, παρέχοντας ιατρική βοήθεια, ειδικούς εξοπλισμούς  στο χώρο εργασίας και gadgets ανακούφισης από το stress.

Ύπνος και εγκατάσταση σταθερού κιρκάδιου ρυθμού.
O ανεπαρκής ύπνος μπορεί να έχει αρνητική επίδραση στη σωματική και ψυχική υγεία και θεωρείται ακρογωνιαίος λίθος της υγιεινής ζωής.
Δεν υπάρχει πλέον καμία αμφιβολία ότι το χρονοδιάγραμμα των δραστηριοτήτων της ζωής, ιδίως του φαγητού και του ύπνου, έχει σημαντικό αντίκτυπο στο αν θα αναπτύξουμε κάποιες ασθένειες. Η διατήρηση ενός σταθερού κιρκάδιου ρυθμού είναι απαραίτητη για την καλή υγεία.
Το άστατο πρόγραμμα γευμάτων και ύπνου μπορεί να αποσυντονίσει τον κιρκάδιο ρυθμό και να αυξήσει το ρίσκο εμφάνισης διάφορων παθήσεων.
Όλοι οι άνθρωποι ζούμε σύμφωνα με τον κιρκάδιο ρυθμό, με το 24ωρο εσωτερικό μας ρολόι, το οποίο ελέγχει τις αλλαγές στις λειτουργίες του σώματός μας μέσα στην ημέρα. 
Το Βραβείο Νόμπελ Φυσιολογίας και Ιατρικής, 2017 εδόθη σε επιστήμονες (Jeffrey Hall, Michael Rosbash, Michael Young) για τις ανακαλύψεις τους σχετικά με τους μοριακούς μηχανισμούς που ελέγχουν το κιρκάδιο ρυθμό, δηλαδή το βιολογικό ρολόι. Οι ανακαλύψεις αυτές βραβεύτηκαν γιατί παρείχαν τις απαραίτητες εξηγήσεις για τον τρόπο με τον οποίο κάθε ζωντανός οργανισμός καταφέρνει να προσαρμόζει το βιολογικό του ρυθμό, με τέτοιο τρόπο ώστε να συγχρονίζεται με τις περιστροφές της Γης. Απομόνωσαν το γονίδιο που ελέγχει τον βιολογικό ρυθμό, το οποίο είναι υπεύθυνο για την κωδικοποίηση μιας πρωτεΐνης που εντοπίζεται στα κύτταρα κατά τη διάρκεια της νύχτας και η οποία αποδομείται, κατά τη διάρκεια της ημέρας. 
Το βιολογικό μας ρολόι βρίσκεται στον υποθάλαμο (υπερχιασματικός πυρήνας), ο οποίος δέχεται ώσεις από τους γαγγλιακούς νευρώνες του οφθαλμού. Ρυθμίζεται κυρίως από την εναλλαγή σκότους / φωτός, τη σωματική δραστηριότητα και τα γεύματα.
 Το υπόλοιπο σώμα συγχρονίζεται με το κύριο ρολόι μέσω νευρικών και ορμονικών σημάτων, όπως η ACTH και η κορτιζόλη, καθ' όλη τη διάρκεια της ημέρας.
Για την ρύθμιση του βιολογικού ρολογιού είναι απαραίτητη η έκθεση στο φώς του ηλίου, ο προγραμματισμός και η συνέπεια στις καθημερινές μας δραστηριότητες: (σταθερά ωράρια στο φαγητό, τον ύπνο, την άσκηση).
Αποφυγή έκθεσης σε μπλε ακτινοβολία ( κινητά τηλέφωνα, tablet, PC) 2 ώρες πριν από την κατάκλιση.
Η γήρανση απορυθμίζει τον κιρκάδιο ρυθμό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι ηλικιωμένοι να αντιμετωπίζουν δυσκολίες στον ύπνο.

Κοινωνική ζωή
Ο άνθρωπος από τη φύση του είναι κοινωνικό όν.
Μελέτες δείχνουν ότι οι κοινωνικές σχέσεις έχουν βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην υγεία και ότι αυτές οι επιπτώσεις εμφανίζονται από την παιδική ηλικία και συνεχίζονται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής.
Οι ισχυροί κοινωνικοί δεσμοί συνδέονται με μεγαλύτερη διάρκεια ζωής. Αντιθέτως, η μοναξιά και η κοινωνική απομόνωση συνδέονται με κακή υγεία, την κατάθλιψη και τον αυξημένο κίνδυνο πρόωρου θανάτου.
Μελέτες έχουν δείξει ότι η ποικιλία κοινωνικών σχέσεων μπορεί να βοηθήσει στη μείωση του στρες και των καρδιακών κινδύνων.
Ο άνθρωπος πρέπει να παροτρύνεται να έχει κοινωνική ζωή, συντροφικότητα, εθελοντισμό, οικογενειακούς δεσμούς, να συμμετέχει σε εορτές, συνεστιάσεις, κλπ
Η παρουσία των ζώων (γάτες, σκύλοι) στη ζωή μοναχικών ανθρώπων έχουν θεραπευτικά αποτελέσματα.

Περιβαλλοντική υγεία
Το περιβάλλον στο οποίο ζούμε έχει τεράστια επίδραση στην υγεία μας, ανεξάρτητα από το πόσο υγιεινά τρώμε.
WHO, 2016: "Η περιβαλλοντική υγεία αντιμετωπίζει όλους τους φυσικούς, χημικούς και βιολογικούς παράγοντες που είναι εξωτερικοί για ένα άτομο, στοχεύοντας στην πρόληψη ασθενειών και στη δημιουργία περιβάλλοντος που υποστηρίζει την υγεία».
Η περιβαλλοντική υγεία εξετάζει όλες τις πτυχές που σχετίζονται με την υγεία του φυσικού περιβάλλοντος και του δομημένου περιβάλλοντος, δηλαδή:

• Η κλιματική αλλαγή και οι επιπτώσεις της στην υγεία.
• Ποιότητα αέρα (εξωτερικού/του αέρα εσωτερικού χώρου)
• Ετοιμότητα και αντιμετώπιση καταστροφών
• Επαγγελματική υγεία και βιομηχανική υγιεινή.
• Στέγαση
• Ασφάλεια τροφίμων. Ασφαλές πόσιμο νερό.
• Έλεγχος των κουνουπιών, τρωκτικών, κατσαρίδων που μπορεί να μεταδώσουν παθογόνα.
• Πρόληψη δηλητηρίασης από βαρέα μέταλλα πχ μόλυβδο.
• Πρόληψη έκθεσης σε τοξικές χημικές ουσίες (χημικά, καθαριστικά, καλλυντικά). Ενδοκρινικοί διαταράκτες
• Έλεγχος της ηχορύπανσης
• Διαχείριση και διάθεση ιατρικών αποβλήτων.

Ο χώρος του σπιτιού χρήζει ιδιαίτερης  προσοχής: Σε εσωτερικό χώρο ζούμε περισσότερες ώρες! Δομικά υλικά (άρρωστα κτήρια), μοκέτες, σκόνη, απορρυπαντικά, εντομοκτόνα, καλλυντικά, καπνός, μαγείρεμα, θέρμανση.

Συμπερασματικά
Η Ιατρική του τρόπου ζωής/ Lifestyle Medicine είναι ένας κλάδος της τεκμηριωμένης ιατρικής (Evidence Based Medicine).
Επικεντρώνεται στην εκπαίδευση και την παρακίνηση των ασθενών να αλλάξουν ανθυγιεινές προσωπικές συνήθειες και συμπεριφορές ώστε να αποφύγουν μελλοντικές χρόνιες ασθένειες ή να αναστρέψουν ήδη υπάρχουσες.
Είναι μια συμπληρωματική μορφή άσκησης της Ιατρικής Επιστήμης, η οποία εφαρμόζεται σε συνδυασμό με φαρμακοθεραπεία και άλλες μορφές θεραπείας και βοηθά στη γεφύρωση των καλύτερων πτυχών της δημόσιας υγείας και της συμβατικής κλινικής ιατρικής.